Lesbos, hard op weg om het Nauru van Europa te worden

OKTOBER 2016

Tussen maart 2015 en maart 2016 kwamen er heel veel bootjes met vluchtelingen aan op de Griekse eilanden. In onderstaande vraag- en antwoordreeks zoomen we in op Lesbos en geven we antwoord op alle vragen die we zelf hadden over de ontstane situatie.

Heb je na het lezen aanvullende vragen of opmerkingen? Mail ons dan gerust op: info@vluchtelingenineuropa.nl

Waarom was er ‘ineens’ zo’n grote vluchtelingen toestroom?
Op Lesbos komt al jaren af en toe een bootje met vluchtelingen aan. Die mensen werden dan veelal liefdevol opgevangen en geholpen door de lokale bevolking die hen naar een politiebureau bracht voor registratie. In 2014 wordt dat af en toe steeds vaker… In dat jaar komen er 10.711 vluchtelingen aan op Lesbos, in 2015 maar liefst 506.919.

Begin 2015 zien steeds meer mensen uit het Midden-Oosten geen toekomst meer in hun eigen land. De oorlog in Syrië (die begon in maart 2011) duurt voort en kans op vrede op korte termijn is er niet. In vluchtelingenkampen rondom Syrië, zoals Jordanië en Libanon verslechtert de levensstandaard. Onder meer omdat steeds meer mensen vluchten. Syriërs krijgen minder vertrouwen in een terugkeer naar hun geboorteland. Ook is sprake van toenemend IS-geweld, niet alleen in Syrië maar ook in landen als Irak en Afghanistan.

Velen vluchten naar Turkije en verblijven daar, maar dit land blijkt ook niet voor iedereen geschikt om een nieuw bestaan op te bouwen. De mogelijkheden voor werk, school en wonen zijn er klein en de toegang tot medische voorzieningen is beperkt. Daarom probeert een deel van de vluchtelingen Europa binnen te komen, onder meer via de zee.

Vanaf maart 2015 verdubbelt het aantal mensen dat per boot op Lesbos aankomt iedere maand. In eerste instantie wordt alle opvang door de Grieken zelf geregeld. Mensen delen kleding, brood en water uit en op initiatief van particulieren ontstaan her en der kleine opvangplekken. Het aantal vluchtelingen neemt hard toe en de officiële noodhulp komt zeer traag op gang, waardoor er steeds meer particuliere initiatieven ontstaan. Ook vanuit andere Europese landen – zoals Nederland – komen vrijwillige hulptroepen naar Lesbos en andere Griekse eilanden.

De gigantische vluchtelingeninstroom tussen Turkije en Griekenland is inmiddels gestagneerd. Er was al een duidelijke afname zichtbaar van het aantal mensen dat overstak en nadat Europa en Turkije een deal maakten over terugkeer (die op 20 maart 2016 inging), verminderde de hoeveelheid overstekende bootjes drastisch.

In vergelijking met de aantallen van vorig jaar is de hoeveelheid overstekende vluchtelingen nu nihil. De doorstroom van deze mensen naar andere Europese landen, is echter ook bijna geheel tot stilstand gekomen. Hierdoor stapelt de hoeveelheid wachtenden op Lesbos zich gaandeweg op. Terwijl het eiland aangeeft maximaal 3500 vluchtelingen te kunnen huisvesten, verblijven er inmiddels veel meer.

Waarom komen mensen over zee naar Griekenland?
Vluchten naar Europa over land wordt steeds moeilijker en Lesbos, Chios, Kos en Samos liggen dichtbij Turkije. De eilanden zijn relatief snel en veilig te bereiken per boot. Lesbos is de grootste en kreeg van de vier de meeste vluchtelingen binnen. Vanaf het Turkse strand Assos (vlakbij Behramkale) naar het strand bij Skala Sikmineas is het circa 13 kilometer over zee.

Hoe boeken mensen deze boottocht?
Mensen komen op allerlei manieren naar Turkije (via vliegtuig, boot, te voet, met de bus enz.) en zoeken daar dan contact met een smokkelaar en of tussenpersoon bij wie ze een enkele reis over zee boeken. Onder meer de Turkse stad Izmir is een smokkelwalhalla. Daar zijn veel bemiddelaars te vinden en de benodigde accessoires voor de oversteek te koop, zoals zwemvesten en waterdichte telefoonhoesjes.

Wat kost het smokkelen?
De meeste mensen betalen tussen de 750 en 2000 euro per persoon. Kinderen mogen vaak voor een lager bedrag of gratis mee en mensen met stuurervaring krijgen korting.
De kwaliteit van de boten verschilt: voor hogere smokkelprijzen heb je stevigere boten, in sommige gevallen zelfs met kapitein. Vanwege de hoogte van de bedragen kiezen veel mensen voor de goedkoopste optie. Ze wagen in een rubberen boot de oversteek naar een van de eilanden. Ook de kwaliteit van de motor is zeer wisselend.
Over het algemeen gaat er geen kapitein mee, maar wordt een vluchteling met enige bootervaring aangewezen als kapitein. Hem wordt de richting gewezen waar hij naartoe moet varen. Zonder kennis van de zee of stromingen moet hij de boot besturen, die meestal veel te zwaar beladen is.

Hoeveel vluchtelingen redden de oversteek?
Het overgrote deel van de vluchtelingen haalt veilig de overkant, ook al is de boottocht voor velen wel traumatisch. Voor zover dit in kaart kan worden gebracht, is het aantal doden en vermisten laag op het aantal mensen dat het wel haalt. De Hellenic Coast Guard hield het bij voor de Griekse wateren. Zij rapporteerden 414 doden en 203 vermisten tussen januari 2015 en juli 2016.

Door de zware belading komt het voor dat er water in de boot komt en mensen in paniek raken. Mensen slaan over boord of worden vertrapt in de boot. Soms gaat de motor kapot of zit er te weinig benzine in om de overkant te halen. Veel vluchtelingen kunnen niet zwemmen en de zwemvesten zijn vaak van belabberde kwaliteit. Meestal pikt een landelijke kustwacht of hulporganisatie de vluchtelingen dan van een dobberend bootje en neemt ze mee terug naar Turkije, als ze nog aan die kant van zeegrens zijn, of brengt ze naar Griekenland als ze stagneerden in Griekse wateren.

Sommige mensen reden het niet. Hun lichaam spoelt na een paar dagen aan land of verdwijnt op de bodem van de zee.

Lees ook de ervaring van een vluchteling die de oversteek maakte in portret 10.

Waar komen de mensen die het redden aan?
De boten strandden in 2015 vooral rondom Skala Sikmineas. Omdat de meeste boten geen stuurman of kapitein hadden kwamen ze langs de hele kust aan en klapten ze vaak gewoon ergens op het strand of een rotspartij.

Sinds de Turkije deal (20-3-2016) komen er veel minder boten aan. Een klein deel daarvan komt nog aan rondom Skala Sikmineas. Omdat er veel gepatrouilleerd wordt in Griekse wateren worden de meeste vluchtelingen tegenwoordig al voor de aankomst aan wal onderschept op zee en meegenomen naar de haven van Mytilini.

Mag wie de oversteek haalt dan blijven?
Of de mensen die in 2015 doorstroomden uiteindelijk ergens in Europa een verblijfsvergunning krijgen of hebben gekregen is per individu verschillend. Over het algemeen krijgen Syriërs momenteel in bijna alle Europese landen een verblijfvergunning. Voor mensen uit andere landen is dit erg wisselend. Het hangt af van hun vluchtverhaal en van de ideeën die het betreffende Europese land heeft over veiligheid in het thuisland.

Sinds eind maart 2016 moeten vluchtelingen die geen asiel willen aanvragen in Griekenland, of van wie de aanvraag is afgewezen, worden teruggebracht naar Turkije. Tot nu toe zijn er drie boten met mensen teruggekeerd. Dit omdat de behandeling van de asielaanvragen erg veel tijd in beslag neemt en omdat bijna alle vluchtelingen besluiten om asiel aan te vragen in Griekenland.

De meesten van hen zitten voorlopig ‘vast’ op Lesbos. Uiteindelijk kunnen zij worden uitgenodigd om naar Athene te komen voor een gesprek waar ook weer diverse vluchtelingenkampen zijn. Als zij asiel krijgen kunnen ze van daaruit ook naar andere landen in Europa worden gebracht.

Waar verblijven de vluchtelingen op Lesbos?
De vluchtelingen die nu op Lesbos zitten, zijn verdeeld over drie kampen: een groot kamp in Moria, het iets kleinere Kara Tepe en een voormalig hotel bij de Silverbay.

Iedereen die aankomt op Lesbos wordt naar Moria gebracht en zit daar sowieso de eerste 25 dagen. Na 25 dagen krijg je een document waarmee je het kamp kan verlaten en door de omgeving kan lopen. Als je dat papier niet kan laten zien, kan de politie je oppakken en in de cel gooien. Mensen die kwetsbaarder zijn – zoals zieke mensen en gezinnen – worden soms naar Kara Tepe of Silver Bay verplaatst.

Vluchtelingenorganisatie UNHCR geeft aan dat er in totaal 3500 vluchtelingen zouden kunnen worden opgevangen op Lesbos, verdeeld over die drie plekken. De organisatie kan het aantal per kamp niet exact specificeren. Omdat er nog amper doorstroom plaatsvindt, terwijl er nog wel nieuwe mensen aankomen zijn de kampen inmiddels overvol. Alleen in al in kamp Moria verblijven meer dan 4000 mensen.

Daarnaast zijn er een paar kleinere inofficiële opvangplekken op Lesbos die geheel draaien op vrijwilligers, zoals Pikpa. Zij richten zich vooral op minderjarige vluchtelingen die alleen reizen. Een deel van de vluchtelingen verkiest een verblijf in de buitenlucht boven het kampleven, zij verblijven bij de haven en in de bossen van het eiland.

Uit welke landen komen de mensen?
Onder meer mensen vanuit Syrië, Pakistan, Afghanistan, Turkije, Irak, Iran, Kameroen, Congo, Eritrea, Sudan, Ethiopië, Somalië, Marokko en Algerije verblijven er.

Hoe zijn de levensomstandigheden in die kampen?
Dat verschilt enorm per kamp. Moria en Kara Tepe liggen maar 5 kilometer uit elkaar, de levensstandaard echter mijlenver.

Kamp Moria
In het grootste kamp zijn de levensomstandigheden ronduit slecht. Een deel van de mensen leeft in grotere tenten, maar er liggen ook heel wat mensen in een kapot koepeltentje op het beton. Afgelopen zomer was het overdag meestal tussen de 30 en 45 graden. Om de directe zon enigszins te beperken zijn op veel plekken in het kamp stukken zeil gespannen, daaronder staan tentjes. Vaak in een rondje, soms liggen er wat matjes tussen, maar vaak is er niks anders dan de tent.
In het prikkeldraad van de omheining hangt her en der wat kleding te drogen en een Afrikaanse vrouw heeft een vuurtje gestookt waarop iets dat voor een pan door kan gaan staat. Het geheel oogt nog beroerder dan de gemiddelde sloppenwijk in een arm land.

Mensen van alle leeftijden, landen en achtergronden zitten opgepropt achter de hekken of zwerven rond de entree van het kamp. Wie naar het toilet wil, douchen, medisch advies, drinken of eten wil staat voor al die zaken urenlang in de rij.

De onrust in het kamp neemt steeds verder toe. Op maandag 19 september brak er een gigantische brand uit. Na een dag waarin vluchtelingen en bewoners van het dorp Moria demonstreerden voor betere levensomstandigheden, braken er ‘s avonds gevechten uit in het kamp met een brand tot gevolg. Er verbleven op dat moment volgens de UNHCR 4319 personen. Veel te veel!
Enkele mensen werden gewond naar het ziekenhuis gebracht. Heel wat tenten branden af.
Het kamp werd in een week weer opgebouwd. De Griekse lokale overheid maakte de locaties weer schoon en UNHCR plaatste grote hoeveelheden tenten.

Voor alle betrokkenen ter plaatse is het echter niet de vraag óf er opnieuw onlusten zullen uitbreken, alleen wanneer. Steeds meer Grieken gaan de straat op, ze demonstreren tegen de mensonterende omstandigheden en vanwege de steeds heviger overlast die zij ervaren.

Lees ook de ervaringen van drie vluchtelingen die er verblijven in portret 10, 11 en 12.

Kara Tepe
Ongeveer 1000 vluchtelingen verblijven hier in grote tenten die in rechte rijen staan. Daartussen schone paden, meerdere doe het zelf moestuintjes, flink wat sanitair en veel kleurrijke schilderingen. Er is een amfitheater waar in de avond films worden getoond en vrijwilligers geven er onder meer yoga en boksles. Ook worden kinderen meegenomen naar de zee om te leren zwemmen en staan er pipowagens waarin taallessen worden gegeven: Engels, Arabisch, Frans, Grieks.

Stavros Mirogiannis is de CEO van ‘Hospitality Center’ Kara Tepe. Hij leidt het kamp vol compassie en geef aan zijn uiterste best te doen om iedereen goed te behandelen. Mensen hoeven hier niet in de rij te staan voor maaltijden, het eten wordt langs de tenten gebracht.

Lees ook de ervaringen van drie mensen die er verblijven in: portret 20, 21 en 22.

Silverbay
In dit hotel verblijven maar zeer weinig mensen. Naar schatting 200. Er is bewaking en verzorging. Wij mochten de locatie niet betreden, maar de mensen die we konden zien zaten er in de schaduw. En ze slapen er in een gebouw, dus aan te nemen valt dat het de meest ideale verblijfplek is.

Wat vinden de bewoners van Lesbos ervan?
De Griekse eilandbewoners die de vele vluchtelingen hielpen en opvingen in 2015 zijn voorgedragen voor de nobelprijs voor de vrede, vanwege hun buitengewone generositeit. Op Lesbos wonen in totaal 90.000 mensen, dit staat niet in verhouding met de hoeveelheid vluchtelingen die het eiland het afgelopen jaar heeft opgevangen.

De maat is voor hen wel vol. Na de zware economische crisis die de Grieken al achter de rug hebben is de vluchtelingeninstroom een te heftige dobber. Sinds die eerste crisis zijn de belastingen die de eilanders moeten betalen veel hoger dan voorheen en sinds de tweede crisis komt er bijna geen toerist meer naar het eiland.

Jonge Grieken verlaten Lesbos massaal omdat ze er geen werk kunnen vinden en bewoners rondom de kampen hebben te maken met forse overlast. Hun schapen worden geslacht door hongerige vluchtelingen en olijfboomgaarden branden af omdat mensen zich proberen te warmen.

Lees ook het verhaal van een Griekse bewoonster in portret 18.

Komen er nog toeristen naar Lesbos?
De drie badplaatsen Molyvos, Petra en Anaxos liggen in het Noorden van Lesbos. De meeste toeristen verblijven normaal gesproken hier.

Het plaatsje Anaxos leek deze zomer in de avonden een spookstadje. De kleine maar knusse route lang het strand bestond ineens uit een zestal leegstaande strandtenten. Veel hotels waren maar voor een derde of minder gevuld, terwijl ze normaal uitverkocht zijn. Sommige hotels gingen helemaal niet open, omdat de kosten voor elektra en belasting niet opwogen tegen de boekingen.

In 2015 waren veel toeristen getuige van bootjes met vluchtelingen die aankwamen op het strand waar zij lagen te zonnen. Toen de toestroom eenmaal stabiliseerde werden er meerdere schoonmaakacties gestart. Duikers zochten de hele kust af naar onder meer zwemvesten en bootrestanten, daardoor is de kust schoner dan ooit. Ook stranden er nog amper bootjes aan die kant van het eiland.

Toch viel toeristenseizoen 2016 niet meer te redden, de boekingen waren zeer laag. Veel reisorganisaties besloten helemaal geen kamers in te kopen. In juni en juli waren er tussen Nederland en Lesbos maar twee directe vluchten per week. Sunweb en Corendon, die elkaar normaal beconcurreren, deelden nu samen een vliegtuig.

Tui zette vanaf 22 juli tot 26 augustus nog een aantal rechtstreekse vluchten in op Lesbos, nadat de directeur er persoonlijk was geweest en zag dat de situatie genormaliseerd was. Maar in vergelijking met andere jaren was het een zeer mager jaar.

Lees ook portret 13 van een stel dat er op vakantie ging, portret 14 van een hotelhoudster en portret 15 over een reisleidster.

Wat doet de overheid aan deze situatie?
Ongeveer heel Europa houdt zich bezig met Lesbos. In Brussel wordt veel vergaderd en besloten met betrekking Lesbos en Griekenland in zijn geheel. Onder meer de deal met Turkije om de toestroom te stagneren werd gesloten.

Gemaakte afspraken
Op 22 september 2015 spraken de Europese Bewindslieden van asielzaken met elkaar af dat zij 120.000 vluchtelingen, die aan kwamen in Italië en Griekenland sinds begin 2015 en tot 2017, zouden herplaatsen in andere Europese landen. Eerder die maand spraken de landen al met elkaar af 40.000 vluchtelingen te herplaatsen. Dit aantal staat los van alle mensen die op eigen initiatief doorreisden.

Deze mensen worden na een officiële registratie in Italië of Griekenland, het afgeven van vingerafdrukken en nadat is bevonden dat ze asielzoeker gerechtigd zijn, naar een ander land gebracht. 25 Europese landen hebben deze afspraak ondertekend. Maar niet alle landen zijn even gemotiveerd om het hun toebedeelde aantal mensen daadwerkelijk op te vangen. De verplaatsing van vluchtelingen komt daardoor en door allerlei bureaucratische rompslomp maar mondjesmaat op gang.
Tevens heeft Europa beloofd om vele specialisten op het gebied van migratie zoals tolken, juristen en asieldeskundigen naar Lesbos te sturen. Daarvan zijn er tot nu toe pas een paar aangekomen.

Plaatselijke verzorging
In Griekenland houden ook vele overheidsorganen zich bezig met de situatie. De lokale overheid van het eiland neemt Kara Tepe voor haar rekening. Daar is het leven beduidend beter dan in Moria, waar het Griekse leger de hoofdscepter zwaait. Per locatie zijn meerdere vrijwilligersorganisaties en officiële hulporganisaties betrokken en bezig met het uitdelen van voedsel en verzorgen van dagbesteding. De UNHCR is verantwoordelijk voor registratie en verdeling van de vluchtelingen.

The Guardian berichtte begin dit jaar dat er op dat moment 81 hulporganisaties op Lesbos waren, waarvan 30 geregistreerd bij de lokale autoriteiten. Van Artsen Zonder Grenzen tot Oxfam Novib en nieuw opgerichte organisaties zoals stichting Bootvluchteling en Because we Carry. Een flink deel van hen is inmiddels vertrokken, maar er is nog meer dan genoeg werk.

Lees ook de verhalen van een woordvoerder van de gemeente Lesbos in portret 16 en van de oprichtster van hulpbeweging Because we Carry in portret 19.

Hoe zit het nou met (de uitvoering van) die Turkije-deal?
Iedereen die na 20 maart 2016 irregulier aankomt in Griekenland zou worden teruggestuurd naar Turkije op kosten van de EU. Het doel: illegale migratie naar Griekenland verminderen, in ruil voor meer legale migratie rechtstreeks vanuit Turkije. Met als doel vluchtelingen te ontmoedigen én een aantrekkelijk alternatief te bieden. De NRC legde vlak na het sluiten de precieze inhoud van de deal uit.

In de praktijk blijkt deze tot nu toe echter nog niet uit te pakken zoals bedacht. Begin september 2016 spraken in De Balie in Amsterdam deskundigen over de werking ervan.

De ‘architect’ van de Turkije-deal: Gerald Knaus pleitte daar voor een volledige uitvoering. Omdat op dit moment slechts een onderdeel is geïmplementeerd, waardoor Griekenland een gevangenis wordt voor vluchtelingen. Dat was nooit zijn bedoeling bij het ontwerpen. Europese landen falen echter tot nu toe in het uitvoeren van hun deel van de deal.
Volgens Knaus moeten we geloven dat we menselijkheid kunnen combineren met controle. Ook vreest hij dat als we nu niet komen met constructieve oplossingen, mensen zullen stemmen voor de politieke partijen die de Europese grenzen helemaal willen sluiten.
Hij gaf echter aan dat het in het huidige politieke klimaat, voor een politiek leider heel moeilijk moet zijn om naar voren te treden en te zeggen dat mensen vanuit Griekenland snel naar andere Europese landen moeten worden gebracht.

Onder meer Eduard Nazarski (directeur van Amnesty International Nederland), Kati Piri (Europees parlementslid namens de PvdA) en Fransje Molenaar (Clingendael-onderzoeker) namen ook deel aan het debat.
Piri vatte het probleem duidelijk samen: “Wij maken ons afhankelijk van landen buiten de EU, omdat we niet in staat zijn om het eens te worden binnen de EU.”

Over één ding was het hele panel het roerend eens: als de situatie blijft zoals deze is, koerst Europa op de Australische ‘oplossing’ voor het verminderen van de vluchtelingeninstroom. De kampen op de Griekse eilanden worden dan inhumane verblijfplaatsen. Vergelijkbaar met de opvangkampen op Nauru, Manus Island en Christmas Island, waar vluchtelingen die naar Australië proberen te komen worden opgevangen. Een pikzwart scenario!

Deze slideshow vereist JavaScript.